Trong suốt chiều dài lịch sử, dân tộc Việt Nam luôn đề cao đạo lý, coi trọng việc rèn luyện nhân cách trước khi tiếp nhận tri thức. Một trong những lời răn dạy sâu sắc được khắc ghi trong tâm thức nhiều thế hệ chính là câu “Tiên học lễ, hậu học văn”. Đây không chỉ là một triết lý giáo dục, mà còn là kim chỉ nam cho việc xây dựng đạo làm trò- trách nhiệm, bổn phận và nhân cách của người học sinh.
Giữa nhịp sống hiện đại, công nghệ số ngày càng phát triển câu răn giáo dục truyền thống “Tiên học lễ, hậu học văn” càng trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Không còn là khẩu hiệu treo tường, phương châm ấy đang được thử thách bởi thực tế bạo lực học đường, thái độ ứng xử thiếu lễ phép và những biểu hiện lệch chuẩn trong đời sống học đường. Tiên học Lễ là cách học làm người là lẽ sống là cách ứng xử hợp đạo lí thuận lẽ sống với truyền thống tốt đẹp của dân tộc…, hậu học Văn là học cách tiếp thu tri thức, học để làm học để chung sống và học để khẳng định mình, học để có tri thức và vươn lên.
Trong quan niệm Nho giáo, “Lễ” không chỉ dừng lại ở nghi thức bề ngoài, mà còn bao hàm thái độ sống: tôn kính thầy cô, hiếu thuận cha mẹ, kính nhường người trên, biết yêu thương và ứng xử đúng mực với bạn bè. “Văn” là tri thức, là chữ nghĩa, là kiến thức khoa học, văn hóa.
Do đó, “tiên học lễ, hậu học văn” khẳng định: trước khi học tri thức, con người phải học cách làm người; trước khi tiếp thu chữ nghĩa, phải trau dồi đạo đức. Đây là quan điểm nhất quán: đức là gốc, tài là cành lá. Một xã hội văn minh không thể thiếu tri thức, nhưng tri thức sẽ trở nên vô nghĩa nếu không được nâng đỡ bởi nền tảng đạo đức.
Trong thực tế hôm nay, “tiên học lễ” càng có giá trị. Một học sinh có thể xuất sắc về toán, giỏi ngoại ngữ, thành thạo công nghệ, nhưng nếu vô lễ với thầy cô, thờ ơ với bạn bè, ích kỷ với cộng đồng thì tri thức ấy chỉ là lớp vỏ khô cứng. “Lễ” chính là nền móng để mỗi người trưởng thành trở thành công dân tử tế, có trách nhiệm.
Nếu “lễ” là gốc, thì “văn” là hoa trái. Sau khi rèn nhân cách, con người cần tiếp thu tri thức để làm giàu bản thân và đóng góp cho xã hội. Một người lễ phép mà thiếu kiến thức thì khó có thể cống hiến. Vì vậy, “lễ” và “văn” phải song hành: lễ giúp người học biết sống đúng, văn giúp người học biết sống giỏi.
Ngày nay, học sinh không chỉ học chữ nghĩa trong sách, mà còn phải rèn luyện kỹ năng sống, ngoại ngữ, công nghệ, để sẵn sàng bước vào thế giới hội nhập. Nhưng điều quan trọng là tri thức ấy phải được đặt trên nền đạo đức, nếu không sẽ dễ bị lợi dụng, biến thành công cụ cho hành vi sai trái.
“Đạo làm trò” là sự cụ thể hóa của “tiên học lễ, hậu học văn” trong đời sống học đường. Đó là bổn phận, là ý thức trách nhiệm của người học sinh với thầy, với bạn và với chính mình.
Với thầy cô, học trò cần tôn kính, biết ơn, thể hiện bằng sự lễ phép, sự cầu thị trong học tập, sự lắng nghe. Với bạn bè, học trò cần đoàn kết, biết sẻ chia, tránh ganh ghét ích kỷ. Với bản thân, học trò phải tự trọng, biết tự học, rèn luyện kỷ luật, tránh xa cám dỗ.
Đạo làm trò, suy cho cùng, chính là nền nếp của một thế hệ biết tôn trọng quá khứ, gắn bó với hiện tại và có trách nhiệm với tương lai.
Để biến “tiên học lễ” từ khẩu hiệu thành thực tiễn, không thể chỉ nhờ vào nỗ lực riêng lẻ của nhà trường. Cần một chiến lược đồng bộ, liên ngành và lâu dài.
1.Nhà trường phải đưa giáo dục đạo đức, kỹ năng sống vào nền nếp hàng ngày, không để “đạo đức” chỉ là tiết học rời rạc. Hoạt động trải nghiệm, diễn kịch, mô phỏng tình huống, sinh hoạt lớp có thể là không gian để học sinh thực hành lễ phép, đồng thời xây dựng quy tắc ứng xử do chính học sinh tham gia soạn thảo để tăng tính cam kết.
2.Gia đình là môi trường đầu tiên hình thành tính cách. Cha mẹ cần làm gương bằng lời nói và hành vi; tôn trọng trẻ, lắng nghe, không sử dụng bạo lực hay ngôn ngữ làm tổn thương trẻ — bởi khảo sát cho thấy yếu tố gia đình có ảnh hưởng sâu sắc đến hành vi lễ phép của học sinh.
3.Xã hội và cơ quan quản lý cần chính sách khuyến khích hành vi tích cực: tôn vinh những tập thể và cá nhân học sinh có hành vi tốt, xử lý nghiêm minh các hành vi vi phạm, đồng thời đầu tư cho công tác tư vấn tâm lý học đường và hệ thống giám sát an toàn trên môi trường mạng. Sự phối hợp này sẽ giảm nguy cơ bạo lực và hành vi lệch chuẩn lan rộng.
4.Học sinh cần ý thức tự chịu trách nhiệm về hành vi của mình, học cách tự kiểm soát cảm xúc, đặt ưu tiên cho học tập gắn với hình thành nhân cách, chứ không chỉ theo đuổi điểm số.
“Tiên học lễ, hậu học văn” không phải là một giáo điều xưa cũ mà là kim chỉ nam cho giáo dục toàn diện. Khi những con số vẫn còn đó- bạo lực, bắt nạt, tổn thương tinh thần — thì lời dạy ấy càng có ý nghĩa thời sự. Giáo dục không thể tách rời tri thức và nhân cách; muốn đất nước phát triển bền vững, trước hết cần một thế hệ có tri thức gắn liền với nhân cách.
Chỉ khi gia đình, nhà trường và xã hội cùng chịu trách nhiệm, khi “lễ” được thực hành hàng ngày trong từng lớp học, từng gia đình, thì “văn” mới thực sự trở thành sức mạnh xây dựng tương lai. Và khi đó, câu nói xưa sẽ không còn là lời dạy răn trên giấy mà là quy luật sống trong từng hành động của thế hệ trẻ - những chủ nhân tương lai của đất nước.